Në Shas ka gjurmë të një kulture parahistorike të shekullit të gjashtë
Në ulqin u mbajt sesioni shkencor
Gjatë këtij sesioni u verifikuan të dhënat e deritanishme për jetën e qytetit, u plotësuan dhe u saktësuan këto të dhëna dhe u bë një mbulim me burime të të gjitha llojeve për të gjitha periudhat e këtij qyteti. Gjëja më e rëndësishme është që u verifikua kalendari i lindjes dhe i zhvillimit të qytetit të Shasit. U ndryshua përfytyrimi i deritanishëm për kohën kur lindi, u zhvillua dhe u shua ky qytet. U relativizuan disa pohime të cilat nuk kanë pasur një mbështetje të vërtetë shkencore për këtë monument të kulturës.
Në prani të personaliteteve të jetës politike, ekonomike, kulturore, arsimore, shkencore dhe publike, më 16-17 maj 2008 në Ulqin zhvilloi punimet sesioni shkencor “Shasi i lashtë, monument i kulturës”, organizuar nga OJQ “Ora”.
Kryetari i kësaj shoqate, Ismet Kallaba, në emër të organizatorit në fjalën e tij të hapjes theksoi rëndësinë e sesionit shkencor, i cili siç u shpreh ai, i tejkalon kufijtë e një aktivitetiti të thjeshtë, çka dëshmon pjesëmarrja e personaliteteve të shquara të botës akademike e shkencore nga Mali i Zi, Kosova dhe Shqipëria. Ai u shpreh i bindur se ky sesion, sado i kufizuar në numrin e studiuesve, do të shërbejë si nxitje për studime të tjera, do të përpiqet të ndriçojë ndonjërin prej mistereve të shumta që në vete ngërthen Shasi.
Kryetari i Komunës së Ulqinit, Gëzim Hajdinaga, në fjalën e tij përshëndetëse falënderoi organizatorin, studiuesit dhe të gjithë pjesëmarrësit e këtij aktiviteti shkencor dhe shprehu gatishmërinë e tij për mbështetjen e aktiviteteve të këtilla në komunën e Ulqinit. Ai u shpreh i bindur se studiuesit e këtij sesioni do të japin shpjegime të reja për origjinën e qytetit mesjetar të Shasit dhe se njëri nga përfundimet e Sesionit do të jetë edhe vazhdimi i kërkimeve arkeologjike në këtë lokalitet të lashtë.
Referuesi i parë në seancën e paradrekës ishte prof.dr. Ruzhdi Ushaku, i cili solli të dhëna interesante që kanë të bëjnë me etimologjinë e toponimit Shas. Kumtesa e radhës ishte e mr. Aleksandër Çilikov, i cili spikati rezultatet e punëve hulumtuese arkeologjike në lokalitetin e Qytetit të Vjetër të Shasit, të cilat u vlerësuan shumë të rëndësishme si pikënisje për gjurmime të mëtutjeshme arkeologjike të kësaj zone ende të pagjurmuar. Prof.dr. Jahja Drançolli në kumtesën e tij foli për Kalanë e Shasit, dr. Moikom Zeqo trajtoi temën “Shasi, optika sinkronizuese e antikës së mesjetës”, Imzot Zef Gashi u ndal në Shasin si monument të kulturës shpirtërore, kurse prof.dr. Shaban Sinani trajtoi Shasin në mesjetë sipas burimeve kishtare.
Në seancën e pasdrekës, prof.dr. Luan Malltezi foli për Shasin në shekujt XIV-XV, prof.dr. Muhamet Mala trajtoi marrëdhëniet e Shasit me trevat e Shqipërisë Veriore në shekujt XIII-XIV, prof.dr. Iljaz Rexha paraqiti disa të dhëna onomastike dhe demografike për Shasin dhe vendbanimet e nahisë së Bunës sipas defterëve osmanë të shekujve XV-XVI. M.A. Monika Stafa diskutoi për Shasin ndër kohëra sipas të dhënave të regestit të Kolegjit Saverian të Gjuzepe Valentinit, dr. Nail Draga paraqiti disa të dhëna hartografike dhe demografike për Shasin. Kryeimami Rexhep Lika foli për xhaminë e Shasit dhe rolin e Islamit në ruajtjen e identitetit kombëtar dhe kulturor, kurse prof.ass.dr. Dhimitër Doka dhe mr. Nexhat Avdiu theksuan potencialet turistike të Shasit dhe valorizimin e tyre.
Studiuesit e këtij sesioni konkluduan se ky ishte një sesion shkencor ndërkombëtar i nivelit akademik universitar me pjesëmarrjen e specialistëve të mirënjohur nga Mali i Zi, Shqipëria dhe Kosova, të cilët diskutuan me asrgumente të gjuhësisë dhe etimologjisë, historisë, dokumentaristikës, arkeologjisë dhe kulturës urbane. Ky sesion shkencor bëri të njohur para të gjithë shqiptarëve të sotëm faktin e harruar në përgjthësi që kemi të bëjmë me një qytet të kulturës sonë të zhvilluar dhe u vu vazhdimisht theksi në të gjitha ligjëratat e mbajtura të nevojës e vazhdimit të kërkimeve arkeologjike në terren.
Sipas studjuesve, për Shasin mund të bëhen gjurmime edhe nëpër arkiva, por ajo që do ta pasuronte shumë Shasin dhe që do ta bënte një objekt shumë të rëndësishëm edhe në zhvillimet turistike të Ulqinit do të ishin kërkimet në terren.
Shasi këtu mund të japë një pasuri të jashtëzakonshme e cila sigurisht është me vlerë edhe për afirmimin e kulturës sonë kombëtare.
Gjatë këtij sesioni u verifikuan të dhënat e deritanishme për jetën e qytetit, u plotësuan dhe u saktësuan këto të dhëna dhe u bë një mbulim me burime të të gjitha llojeve për të gjitha periudhat e këtij qyteti. Gjëja më e rëndësishme është që u verifikua kalendari i lindjes dhe i zhvillimit të qytetit të Shasit. U ndryshua përfytyrimi i deritanishëm për kohën kur lindi, u zhvillua dhe u shua ky qytet. U relativizuan disa pohime të cilat nuk kanë pasur një mbështetje të vërtetë shkencore për kët monument të kulturës.
Sipas studjuesve, një rol shumë të rëndësishëm luajtën disa pohime që nuk i kishin të njohura dhe që lidhen me rezulatatet e pashpallura të ekspeditës arkeologjike të vitit 1985. Informacioni qe shumë i rëndësishëm si për karakterin e gjetjeve ashtu edhe për shtresëzimin e tyre. Ka shumë rëndësi që të dhënat e burimeve historike të njohura deri më tani dhe ato arkeologjike lidhen me njëra-tjetrën, pajtohen dhe konfirmojnë vijimësinë e pandërprerë nga njëra periudhë në tjetrën. U shqiptuan problemet dhe shqetësimet që kanë të bëjnë me shkallën e njohjes, vlerësimit dhe mbrojtjes së trashëgimisë së qytetit të Shasit. U pranua që në Shas ka gjurmë të një kulture parahistorike, që vjen dhe bëhet kulturë urbane të paktën prej shekullit të gjashtë. U theksua që gjetjet arkivistike provojnë prekjen e krishtërimit të hershëm në kohë, provojnë prekjen e shtresës ilire dhe në mënyrë të veçantë dëshmojnë vazhdimësinë e asaj që në shkencë është quajtur kultura arbërore e Komanit.
U evidentua pra një prej kulturave dhe qytetërimeve të hershme, dëshmues të lashtësisë antike të këtij vendbanimi, të kulturës helene dhe të kulturës romane, pa diskutim edhe të shtresave të mëvonshme, duke përfshirë edhe shtresën osmane.
U diskutua për periudhën e krishtërimit të hershëm, për mesjetën e hershme, për periudhën veneciane që ishte periudha e lulëzimit të këtij qyteti, për periudhën e shuarjes së qytetit të Shasit dhe të ripopullimit mbas pushtimit osman.
Në këtë debat shkencor studiuesit nxitën kërkimin për më tej, bënë të mundur këmbimin e pikëpamjeve, njohjen me përvojën e njëri tjetrit. Me karakter më të ngutshëm u tha se është rekomandimi që të vihen në veprim të gjitha ato autoritetete publike që kanë mundësi të ndikojnë për një përshpejtim mundësish sa më të madh, të procesit të vlerësimit të gjendjes së ekspeditës së parë arkeologjike në Shas, që ruhet në Muzeun Etnografik të Ulqinit, për botimin e rezultateve të kësaj ekspedite që edhe sot e kësaj dite janë të pashpallura, mundësisht një botim dy gjuhësh, ndoshta edhe tri gjuhësh, sepse, siç u theksua, ka ardhur koha që rezultatet e këtyre të dhënave tzu shpallen edhe mjediseve ndërkombëtare të cilat mund të ngjallin një interes tjetër për kulturë.
U propozua që të nxitet bashkëpunimi institucional në shkallë rajonale midis akademive dhe universiteteve si dhe institucioneve të tjera të rëndësishme që kanë interes në këtë fushë. U tha se ky bashkëpunim duhet të jetë jo vetëm dypalësh, por mundësisht të formulohet në trajtën e propozimeve për programin e quajtur “Ndërtimi i kujtesës së humbur” që mbështetet finaciarisht nga UNESCO-ja .
Po ashtu u propozua që konferenca të tilla për kulutrën urbane të Shasit të organizohen në mënyrë periodike dhe të kthehen në njëfarë tradite, kurse faktet e kësaj konference të botohen dhe tzi nënshtrohen një diskutimi shkencor. U konstatua që ky është vetëm hapi i parë, por mjaft i rëndësishëm, që inkurajon mendimin dhe shpresën që dija për Shasin mund të vihet mbi baza shkencore.
Veprimtaria shkencore u parapri me një vizitë shekncore turistike në Shas që iu dha mundësi studiusve që një pjesë e tyre të prekin për herë të parë vetë qytetin dhe realitetin dhe mbijetojat e këtij qyteti.
 

---

Misteret e panjohura të Shasit
 Hipoteza se ka gjasa reale që Shasi i lashtë të ketë qenë në një vend tjetër, ku më pas është përmbytur nga ujërat e liqenit ka argumente shkencore gjeografike për këtë mjedis, që plotësohet edhe me ekzistimin e disa objekteve të banimit që më parë janë vërejtur në fund të liqenit nga individë të ndryshëm.
Ndërsa po të bëhen hulumtime arkeologjike nënujore nuk ka dilemë se do të zgjidhej enigma e një hipoteze të tillë që do të jetë në favor të përcaktimit definitiv të lashtësisë së këtij vendbanimi i cili vazhdimisht ka zgjuar kureshtjen e studiuesve të profileve të ndryshme shkencore.
Në sesionin shkencor kushtuar qytetit të lashtë të Shasit, që u mbajt më 17 maj të këtij viti në Ulqin organizuar nga OJQ “Ora” nga studiuesit e ndryshëm u trajtuan tema interesante të cilat japin mundësi për meditim shkencor, madje edhe për të trajtuar hipoteza të ndryshme në lidhje me misteret e panjohura të këtij vendbanimi të lashtë.
E dhëna se në vendin ku është themeluar Shasi ka ekzistuar jeta nga koha parahistorike dhe se ndërtimi i parë është “gradina ilire”, duke pasuar me vazhdimësi në zhvillimin e tij më të lartë në Mesjetë e deri me shkatërrimin e tij definitiv në shek. XVI, paraqet një periudhë kohore interesante për studiues të profileve të ndryshme.
 

---

Të dhëna të panjohura deri më tash
Takimet e ndryshme shkencore kanë vlera të veçanta atëherë kur pjesëmarrësit me kumtesat apo diskutimet e tyre trajtojnë çështje të ndryshme në lidhje me temën përkatëse. Pikërisht nga ky aspekt sesioni shkencor kushtuar Shasit i cili ishte i pari i organizuar deri më tash, kishte një dimension të veçantë sepse u paraqitën të dhëna të reja që deri më tash kanë qenë të panjohura për opinionin e gjerë.
Kështu, njëri ndër pjesëmarrësit e këtij sesioni shkencor paraqiti një hipotezë që ka të bëjë me lashtësinë e vendbanimit të Shasit, gjegjësisht të vendit ku është themeluar Shasi i lashtë. Pra, kemi të bëjmë me hipotezën që paraqet njëherit edhe enigmën për këtë vendbanim se në kohën e lashtë a ka ekzistuar vendbanimi i Shasit në këtë vend ku është tash apo gjetiu. Dilemat në lidhje me këtë çështje në sesion janë paraqitur nga studiuesi dr. Moikom Zeqo, i cili prezentoi tezën se ka gjasa që Shasi i lashtë të ketë qenë në liqe pra pranë rrjedhës ujore të hershme, që ka kaluar nëpër mes të fushës ku është sot liqeni. Por, veçoi ai, për këtë çështje duhet të bëhen hulumtime arkeologjike nënujore, e pastaj të flasim.
Një konstatim i tillë ishte befasi për të pranishmit, sepse deri më tash nuk kemi pasur mundësi që diçka të tillë të dëgjojmë apo lexojmë nga ata individë që kanë shkruar qoftë edhe në mënyrë fragmentare apo informative për Shasin.
Por me të drejtë bëhet pyetja a ka bazë për diçka konkrete në këtë aspekt dhe a ia vlen të diskutohet për këtë hipotezë e cila është padyshim interesante.
 

---

Shasi i lashtë i përmbytur nga liqeni!?
Është konstatim i përgjithshëm se themelimi i vendbanimeve të para në çdo mjedis zakonisht është bërë në ato zona ku ka pasur kushte natyrore më të përshtatshme, do të thotë, ku ka pasur ujë, tokë pune, kullosa etj. Dhe pikërisht këto kushte i ka ofruar toka ku është liqeni i Shasit sot. Por në këtë aspekt duhet bërë një parantezë që ka të bëjë me të kaluarën historike, madje disa shekuj p.e.s. mu atëherë kur liqeni për nga sipërfaqja ka qenë më i vogël, e më te edhe sasi më të pakët uji. Nëse bëhet një analizë gjeografike dhe hidrologjike e mjedisit përkatës, ekzistojnë të dhëna se liqeni në të kaluarën nuk ka pasur formën që ka sot, por ka qenë vazhdimësi e lumit të Megjureçit dhe është derdhur në lumin Buna. Ndërsa me kalimin e kohës, në saje të prurjeve të këtij lumi dhe fillimit të mbushjes me material aluvial sidomos në pjesën e poshtme të lumit ka filluar të izolohet me Bunën dhe të krijohet një hapësirë tokësore e cila ka ardhur duke u rritur vazhdimisht. Nga një situatë e tillë niveli i ujit të liqenit është rritur e me këtë edhe vërshimet, duke përmbytur tokat e ulta përreth. Nga një përmbytje e tillë popullsia e vendbanimit ekzistues ka qenë e detyruar të zhvendoset nga fusha e liqenit ku më pas ka ndërtuar vendbanimin e ri në shkëmb, ku janë sot gërmadhat e qytetit të vjetër të Shasit.
Duhet cekur me këtë rast se përveç përmbytjeve në këtë mjedis janë të njohura edhe lëvizjet neotektonike, që veçohen me fundosje të terrenit. Madje duhet cekur se hapësira e liqenit të Shasit është me origjinë tektonike-karstike, që dëshmon se është formuar me procesin e fundosjes, dukuri kjo e pranishme, kudo në terrenet karstike.
 

---

Dëshmi për objekte të banimit
Në favor të hipotezës se ka ekzistuar një vendbanim i hershëm në fushë që është i përmbytur më pas nga ujërat e liqenit, dëshmojnë jo vetëm gojëdhënat, por edhe faktet se më herët, gjatë muajve të verës kur niveli i ujit të liqenit është i ultë, janë parë pjesë të mureve të shtëpive të banimit, por edhe kalldrëme të rrugëve. Një konstatim i tillë jep për të kuptuar se aty ka pasur një numër të konsideruar të objekteve të banimit. Procesi i përmbytjeve nuk është fenomen i ri dhe i panjohur në gjeografinë fizike, por çështja qëndron në atë se sa dukuritë e tilla janë hulumtuar dhe prezentuar opinionit.

---

Nevojiten kërkime arkeologjike nënujore
Nuk ka dilemë se një hipotezë e tillë do të eliminonte dilemat vetëm pas kërkimeve arkeologjike nënujore. Do të ishte e udhës që kërkimet e tilla të bëhen sa më parë, me çzrast do të zbardheshin disa nga misteret e panjohura të Shasit.
Një angazhim i tillë nuk kërkon shumë mjete për tu realizuar por duhet gjetur mundësitë dhe formën për ta realizuar sa më parë, sepse është në favor të hulumtimeve shumëdimensionale për një vendbanim me vlera të jashtëzakonshme.
Dr.Nail Draga  

---

Shasi, lokalitet arkeologjik me rëndësi europiane
Intervistë me historianin e artit Mr. Aleksandar Çilikov
Koha javore: Z. Çilikov, si historian arti Ju jeni marrë me qytetet e vjetra në Mal të Zi dhe më gjerë. Nisur nga ky aspekt, cila është rëndësia e Qytetit të Vjetër të Shasit në raport me qytetet e tjera të vjetra në Mal të Zi, por edhe në rajon?
A. Çilikov: Ndër lokalitetet në të cilat në të kaluarën kanë ekzistuar qytetet e vjetra të mesjetës së hershme, kur bëhet fjalë për territorin e Malit të Zi, një vend të rëndësishëm gjithsesi zënë gërmadhat e Qytetit të Vjetër të Shasit. Kemi të bëjmë me një lokalitet arkeologjik rëndësia e të cilit i tejkalon kufijtë lokalë, kështu që mund të konkludohet pa dilemë se hulumtimi profesional dhe i plotë i këtij kompleksi mund tzi kontribuojë studimit të kulturës materiale të mesjetës në kuadër të gjithë basenit mediteran. Njëra prej karakteristikave kryesore të lokalitetit të Shasit është se në hapësirën ku në të kaluarën shtrihej qyteti janë ruajtur shtresat arkeologjike gjë që mundëson studimin e qartë dhe preciz të gjenezës së mjedisit urban, i cili vetëm gjatë mesjetës ka ekzistuar për plot një mijëvjeçar.
Koha javore: Ju keni marrë pjesë në hulumtimet që janë kryer në lokalitetin e Qytetit të Vjetër të Shasit në vitet 1985 dhe 1986. Çfarë është gjetur konkretisht dhe cilat janë rezultatet dhe rëndësia e këtyre hulumtimeve?
A. Çilikov: Hulumtimet në lokalitetin e Shasit të Vjetër, të kryera para më shumë se dy dekadash, ndonëse të karakterit të sondimit, kanë rezultuar me një varg njohurish të reja të cilat, përkrah njohurive ekzistuese, kanë dëshmuar për rëndësinë europiane të këtij lokaliteti. Duke marrë parasysh numrin e tyre të madh, do të përmend vetëm ato më të rëndësishmet: dëshmia për ekzistencën e kulturës parahistorike në lokalitet dhe e dhëna për ekzistencën e vendbanimit parahistorik si bazë në të cilin është ngritur qyteti në mesjetën e hershme; zhvendosja e kufirit kohor të lindjes së qytetit nga shekulli VIII në shekullin VI; zbulimi i kulturës së Komanit; përcaktimi më i saktë i datimit të objekteve sakrale të cilat kanë ekzistuar që në shekujt VI-VII; zbulimi i fragmenteve të pikturimit të freskave; dëshmia e jetës në këtë vendbanim në kohën antike, etj.Është me rëndësi të theksohet se gjetjet e shumta si qeramika, stolitë, qelqi, numizmatika, etj. posedojnë vlera të tilla kulturo-historike saqë në vitrinat e tyre do të dëshironte tzi kishte cilido muze i rëndësishëm europian.
Koha javore: Pse janë ndaluar hulumtimet?
A. Çilikov: Ndoshta faktori kryesor i ndalimit të punimeve në Shas ka qenë shkatërrimi i ish Jugosllavisë gjë që ka rezultuar me konfliktet ndërnacionale dhe kohët e vështira në të cilat, objektivisht, nuk ka pasur shumë hapësirë për të vepruar në fushën e hulumtimit të monumenteve kulturore. Natyrisht edhe mungesa konstante e kujdesit të organeve shtetërore ka vendin e vet. Le të përkujtojmë se akoma nuk janë hulumtuar as Dukla, Risani, Municipiumi dhe lokalitetet e tjera me rëndësi.
Koha javore: Shasi është nën mbrojtjen e Entit Republikan për Mbrojtjen e Monumenteve të Kulturës, por deri tani ka munguar kujdesi ndaj tij. Pse mendoni se institucionet malazeze nuk i kanë kushtuar më tepër vëmendje Qytetit të Vjetër të Shasit, i cili mund të thuhet se është lënë në mëshirën e fatit?
A. Çilikov: Institucionet republikane nuk financohen sa duhet nga buxheti shtetëror gjë që është arsye e shkatërrimit konstant të trashëgimisë kulturore-historike të ruajtur në territorin e Malit të Zi. Në këtë aspekt, shpresoj se në të ardhmen e afërt më në fund do të nisin punët në hulumtimin, valorizimin dhe prezentimin e komplekseve të rëndësishme monumentale ndër të cilat në bazë të vlerave që posedon, Shasi ndodhet gjithsesi në maje sa i përket cilësisë dhe rëndësisë.
Koha javore: Para disa kohe në organizim të Shoqatës “Ora” është mbajtur Sesioni Shkencor “Shasi i lashtë, monument i kulturës”. Çfarë rëndësie ka pasur ky sesion në këtë aspekt që jeni duke folur?
A. Çilikov: Jam jashtëzakonisht i kënaqur me angazhimin e OJQ “Ora”, e cila është munduar të organizojë një sesion shkencor cilësor për problematikën që ka të bëjë me fatin dhe rëndësinë e Shasit, gjë që më jep shpresë se më në fund do të fillojnë aktivitetet me qëllim të hulumtimit dhe prezentimit të këtij monumenti të çmuar kulturo-historik. Rezultatet e kumtesave të mbajtura në Sesion janë më se të mjaftueshme për të kuptuar se për çfarë pasurie kulturore bëhet fjalë. Në bazë të tyre është e mundur të inicohet edhe procedura për regjistrimin e lokalitetit arkeologjik të Shasit në trashëgiminë kulturore botërore nën mbrojtjen e UNESCO-s.
Koha javore: Cilat do të duhen të jenë, sipas Jush, hapat e ardhshëm që duhet të ndërmerren ndaj Qytetit të Vjetër të Shasit?
A. Çilikov: Mendoj se për fatin e mëtutjeshëm të hulumtimit, konservimit dhe restaurimit të Shasit është e domosdoshme të inicohet procedura e angazhimit të institucioneve më të rëndësishme shkencore të cilat do të realizonin hulumtimin profesional dhe të tërësishëm të kompleksit të Shasit. Në këtë drejtim, e mbështes fuqimisht idenë e angazhimit të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Malit të Zi dhe Shqipërisë, nën patronatin e të cilëve do të realizohej projekti i hulumtimeve. Në këtë drejtim, kam animuar para do kohe Sektorin e Artit pranë Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Malit të Zi, bashkëpunëtor i rregullt i të cilit jam, kurse në punën e mëtutjeshme gjithsesi shoh rolin dhe rëndësinë e OJQ “Ora”, të cilën në emër të Shoqatës së Historianëve të Artit të Malit të Zi, kryetar i së cilës jam, e falënderoj për organizimin e Sesionit Shkencor dhe kujdesin për fatin e Shasit.
Bisedoi: I. Kallaba
 

---

Sesion shkencor për Shasin
Në prani të personaliteteve të jetës politike, ekonomike, kulturore, arsimore, shkencore dhe publike, më 16-17 maj 2008 në Ulqin zhvilloi punimet sesioni shkencor “Shasi i lashtë, monument i kulturës”, organizuar nga organizata joqeveritare “Ora”. Kryetari i kësaj shoqate, Ismet Kallaba, në fjalën e tij të hapjes theksoi rëndësinë e sesionit shkencor, i cili siç u shpreh ai, i tejkalon kufijtë e një aktiviteti të thjeshtë, çka dëshmon pjesëmarrja e personaliteteve të shquara të botës akademike e shkencore nga Mali i Zi, Kosova dhe Shqipëria. Ai beson se ky sesion, sado i kufizuar në numrin e studiuesve, do të shërbejë si nxitje për studime të tjera, do të përpiqet të ndriçojë ndonjërin prej mistereve të shumta të Shasit.
Kryetari i Komunës së Ulqinit, Gëzim Hajdinaga, në fjalën e tij përshëndetëse falënderoi organizatorin, studiuesit dhe të gjithë pjesëmarrësit e këtij aktiviteti shkencor. Ai shprehu gatishmërinë për mbështetjen e aktiviteteve të këtilla në komunën e Ulqinit, si dhe për kërkime arkeologjike në Shas.
 

---

Pamje nga sesioni shkencor
Referuesi i parë në seancën e para ditës ishte prof. Dr Ruzhdi Ushaku, i cili solli të dhëna për etimologjinë e toponimit Shas. Kumtesa e radhës ishte e mr. Aleksandër Çilikov, i cili paraqiti rezultatet e punëve hulumtuese arkeologjike në lokalitetin e Qytetit të Vjetër të Shasit të vitit 1985, të cilat u vlerësuan lartë si pikënisje për gjurmime të mëtutjeshme arkeologjike. Prof. Dr Jahja Drançolli në kumtesën e tij foli për Kalanë e Shasit, Dr Moikom Zeqo trajtoi temën “Shasi, optika sinkronizuese e antikës së mesjetës”, imzot Zef Gashi u ndal në Shasin si monument të kulturës shpirtërore, kurse prof. Dr Shaban Sinani trajtoi Shasin në mesjetë sipas burimeve kishtare.
Në seancën e pasdrekës, prof. Dr Luan Malltezi foli për Shasin në shekujt XIV-XV, prof. Dr Muhamet Mala trajtoi marrëdhëniet e Shasit me trevat e Shqipërisë Veriore në shekujt XIII-XIV, prof. Dr Iljaz Rexha paraqiti të dhëna onomastike dhe demografike për Shasin dhe vendbanimet e anës së Bunës sipas defterëve osmanë të shekujve XV-XVI. M.A.

Monika Stafa diskutoi për Shasin ndër kohëra sipas të dhënave të regestit të Kolegjit Saverian të Gjuzepe Valentinit, Dr Nail Draga paraqiti të dhëna hartografike dhe demografike për Shasin. Kryeimami Rexhep Lika foli për xhaminë e Shasit dhe rolin e Islamit në ruajtjen e identitetit kombëtar dhe kulturor, kurse prof. Dr Dhimitër Doka dhe mr. Nexhat Avdiu theksuan potencialet turistike të Shasit dhe valorizimin e tyre.
Studiuesit diskutuan me argumente të gjuhësisë dhe etimologjisë, historisë, arkeologjisë dhe kulturës urbane. Ky sesion shkencor bëri të njohur para të gjithë shqiptarëve të sotëm faktin e harruar që kemi të bëjmë me një qytet të kulturës sonë të zhvilluar dhe u vu theksi në nevojën e vazhdimit të kërkimeve arkeologjike në terren. Shasi është me vlerë edhe për afirmimin e kulturës sonë kombëtare, si dhe për zhvillimin e turizmit të Ulqinit.
U vërtetuan të dhënat e deritanishme për jetën e qytetit, u plotësuan këto të dhëna, u bë një mbulim me burime e të gjitha llojeve për të gjitha periudhat e këtij qyteti. Gjëja më e rëndësishme është që u saktësua kalendari i lindjes dhe i zhvillimit të qytetit të Shasit. U ndryshua përfytyrimi i deritanishëm për kohën kur lindi, kur u zhvillua dhe kur u shua ky qytet. U relativizuan disa pohime të cilat nuk kanë pasur një mbës-htetje të vërtetë shkencore për Shasin.
Sipas studiuesve, rol të rëndësishëm kanë njoftimet për rezultatet e pashpallura të eksp-editës arkeologjike më 1985. Të dhënat historike pajtohen me ato arkeologjike dhe vërtetojnë vijimësinë e pandërprerë nga njëra periudhë në tjetrën. U dëshmua që në Shas ka gjurmë të një kulture parahistorike, që vjen dhe bëhet kulturë urbane të paktën prej shekullit të gjashtë. U dëshmua prania e kulturës ilire dhe, në vazhdim, kultura arbërore (shqiptare) e Komanit. U evidentua pra një prej qytetërimeve të hershme, u dëshmua lashtësia antike e këtij vendbanimi, e kulturës helene dhe romake, si dhe të shtresave të mëvonshme, duke përfshirë edhe shtresën osmane. U dëshmua periudha e krishtërimit të hershëm, ajo veneciane që ishte periudhë e lulëzimit të këtij qyteti, periudha e shuarjes së qytetit të Shasit dhe e ripopullimit mbas pushtimit osman.
Në debat shkencor, studiuesit nxitën kërkimet e mëtejme dhe këmbyen pikëpamjet me njëri tjetrit.
Si rekomandim i ngutshëm doli vënia në veprim e autoriteteve publike që të ndikojnë në përshpejtimin e procesit të vlerësimit të materialit të ekspeditës së parë arkeologjike në Shas, që ruhet në Muzeun Etnografik të Ulqinit, si dhe botimin e rezultateve të kësaj eks-pedite.
U propozua që të nxitet bashkëpunimi rajonal midis akademive, univ-ersiteteve dhe institucio-neve të tjera të kësaj fushe. Ky bashkëpunim të formulohet “Ndërtimi i kujtesës së humbur” dhe të ketë përkrahjen financiare të UNESCO-s. Po ashtu u propozua që konferenca të tilla për kulturën urbane të Shasit të organizohen në mënyrë periodike. U konstatua që ky është hapi i parë shpresëdhënës, që dija për Shasin mund të vihet mbi baza shkencore.
Veprimtaria shkencore u parapri me një vizitë shkencore turistike në Shas që iu dha mundësi studiuesve që një pjesë e tyre të prekin për herë të parë vetë qytetin dhe mbijetojat e tij.
Autor / Gjekë Gjonaj
 

---

Shasi i lashtë monument i kulturës shpirtërore*
 E nderuara Asamble,Kur bëhet fjalë për Shasin e lashtë, mund të konstatohet me të drejtë dhe në mënyrë rea-le se monumentet e kulturës materiale mu-nd edhe të zhduken. Ato dhëmbi i kohës mund t’i shkatërrojë. Të njëjtën gjë mund ta bëjë edhe dora keqdashëse e njeriut.
Jemi të vetëdijshëm se vet kultura materiale pa kulturën e zemrës, që mjerisht në kohën tonë është shumë deficitare, nuk mjafton përderisa njeriu është zoon politikon (Qenie shoqërore). Aq me tepër, njeriu nuk është vetëm zoon politikon, por është edhe ens religiosus (qenie fetare-shpirtërore).
Në fundin e fundit të shpirtit të tij është vendosur dëshira e pashuar për të mirën, për të bukuren, për pa-qen, për lumturinë. E gjithë kjo flet se zemra e njeriut është tempu-lli i të gjitha vlerave të imagjinueshme.
Për të gjitha këto vlera për të cilat fola deri më tani, gjejmë dëshminë në këtë lokalitet - Shas: “Na ishte njëhe-rë në Shas, një Ipesh-kvi e themeluar në vitin 1067 me bullën e dekretuar të Papës Aleksandrit II, me ipeshkvin e parë që quhej Pietro Bono, për të cilin thuhet se ka ndërtuar Kishën e Shën Gjon Pagëzuesit në vitin 1030, pas të cilit pasojnë Bazili… deri me 1530.”

Gërmadha e Katedralës në Shas
Çka ka ndodhur me vonë në këtë vendbanim dhe me Kishat na tregon Relacioni i vitit 1610 i Arqipeshkvit të Tivarit, Marin Bici, i cili referoi: “Shasi dikur qytet shumë i madh, dhe i fortifikuar më së miri, sikurse edhe sot e tregojnë rrë-nimet e tija. Thuhet edhe se aty pati deri në 365 kishë, dmth. aq sa janë ditët e vitit. Tashti është shndërrue e ba fshat, ashtu si ndodh zakonisht me pushtimet e turqve që çdogja shkretojnë e rrënojnë. Kishte dikur ipeshkëv, që ishte një nga sufraganët e Metropolisë së Tivarit. Gjendet i vendosur mbi një kodër përsipri një li-qeni të kandë-shëm, të gjanë e të mbushun me peshq të ndrys-hëm, me të cilët sidomos mbahen (rrojnë) ata banorë [...].
Është rreth 20 milë larg prej Tivarit. Përballë, n’anë të detit, i qëndron qyteti i Ulqinit, që në luftën e kalueme ra në pushtimin e turqve bashkë me Tivarin, që ishin të republikës së Venedikut. Mund të ketë nja 80 shtëpi pothuaj të gjitha të banueme prej të krishtenësh latinë e ma pak turq. Ka kishën e shën Gjon Pagëzuesit, shumë të madhe, përveç shumë të tjerave që janë të zbulueme. Ajo [kishë] është shumë keq për çdogja. Mbi altar nuk ka asnjë pala (pala është një mbulojë e kelqit), ka vetëm një kryq druni dhe në murë, nën tribunë [balkon] disa fytyra shenjtorësh, pa batister e pa sakrar (vende të posaçme në kishë për shërbime të ndryshme fetare), sikurse janë gati të gjitha kishat tjera të Arbërisë […].
Është aty famullitar resident [i qëndrueshëm] d. Lorenzo Mezilli që disa javë ma parë e vendosa unë aty. Banorët nuk flasin gjuhë tjetër veç shqipes dhe turqishtes…”. (Marin Bizzi, Relacioni i vitit 1610, fq 73).
Sidoqoftë këto treva kanë pasur në të kaluarën shumë ndryshime si në aspektin kombëtar, ashtu edhe të atij fetar, gjë që nuk mohohet as nga gjeneratat e reja, që sot jetojnë në këto vise.
Pra, vlerat shpirtërore si kategori me dimensione eskatologjike kanë qenë realitet i këtij vendi dhe njerëzve që kanë jetuar në të.
Të vetëdijshëm për begatitë e së kaluarës të këtij vendi që quhet Shasi, ne mundohemi t’ia rikthejmë vlerat historike, arkeologjike, kulturore e shpirtërore, si njerëz që i gëzojmë dhe i posedojmë këto treva pa marrë parasysh përkatësinë fetare, sepse që të dyja religjionet që u përkasim si popull i kësaj treve e kanë si bazë dhe fundament të përbashkët monoteizmin.
Përgëzoj dhe uroj organizatorët e këtij manifestimi me dëshirë që një gjë e tillë të bëhet traditë me vlerë.
Msgr. Zef Gashi, arqipeshkëv i Tivarit
Faleminderit për vëmendje.
Tivar, 17.05.2008
*Fjala e Msgr. Zef Gashit, arqipeshkëv i Tivarit, në sesionin shkencor “Shasi i lashtë, monument i kulturës”, Ulqin, 16-17 maj 2008.
 

---

 Enigma e historisë malazeze - rasti i Shasit (1)
 Shembull i shtrembërimit dhe tjetërsimit të historisë
Izolimi i Shasit dhe thuajse zhdukja e tij është një shembull i padrejtësive kufitare të shekullit XX dhe Luftës së Ftohtë. Ai ilustron shtrembërimet dhe tjetërsimet e historisë së tij botuar në periudhën jugosllave dhe shfaqjen në shoqërinë normale malazeze të viteve të fundit. Ai ilustron si problemet komplekse mbi kufijtë, ku kultura, feja dhe kujtesa popullore bashkëveprojnë, por edhe shpesh përplasen me njëra-tjetrën, ashtu dhe vështirësitë me të cilat përballen historianët për shkakun se ka shumë pak punë kërkimore arkeologjike në mjaft vende të trevave ballkanike jo greke.

Gërmadhat mesjetare të Qytetit të Shasit
Në pjesën më dominuese të historisë malazeze, bregdeti ka patur rëndësinë më të madhe, që nga tregtarët e lashtë të fillimit dhe kolonët që çalltisnin drejt veriut për të ngritur ngulime koloniale, ashtu dhe gjatë periudhës romake dhe të Bizantit. Tregtia bregdetare dhe bashkë më të transportimet ushtarake përbënin interesin kryesor, qoftë në pushtimet romake, të Perandorisë së Bizantit dhe Anzhuine të Adriatikut në Mesjetë, ashtu dhe ato venedikase. Sidoqoftë objekti i kësaj historie ka qenë pak i njohur, apo i vizituar. Për shumë kohë, Mali i Zi dhe malazezët nuk ishin të pranishëm në vetëdijen e gjerë europiane as si shtet dhe as si popull.
Në shekullin XIX, kur pas Kongresit te Berlinit të vitit 1878 u shfaq shteti i parë malazias, ai menjëherë u mbështoll me një mitologji romantike të jetës në male që në të vërtetë shtrembëroi historinë reale. Dalja e një shteti të ri pas referendumit për pavarësinë në maj të vitit 2006 natyrshëm që do të sillte dhe gjallërimin e debatit për këto çështje.
 

---

Gërmadhat e qytetit të Shasit
Një vendbanim bregdetar, sikurse është Shasi pak i njohur, pranë qytetit më jugor malazias të Ulqinit, e ilustron më së miri këtë fakt. Izolimi i Shasit dhe thuajse zhdukja e tij është një shembull i padrejtësive kufitare të shekullit XX dhe Luftës së Ftohtë. Ai ilustron shtrembërimet dhe tjetërsimet e historisë së tij botuar në periudhën jugosllave dhe shfaqjen në shoqërinë normale malazeze të viteve të fundit. Ai ilustron si problemet komplekse mbi kufijtë, ku kultura, feja dhe kujtesa popullore bashkëveprojnë por edhe shpesh përplasen me njëra-tjetrën, ashtu dhe vështirësitë me të cilat përballen historianët për shkakun se ka shumë pak punë kërkimore arkeologjike në mjaft vende të trevave ballkanike jo greke.
Nuk ka patur thuajse fare punë të vazhdueshme arkeologjike apo ndonjë studim shkencor mbi këtë vend, sikurse ka ndodhur edhe në shumë raste të tjera në Malin e Zi. Por ka në të vërtetë edhe arsye që lidhen me marrëdhëniet e së kaluarës me të tashmen ku kontradiktat dhe zbrazëtitë në historinë e Shasit rrëfejnë njëherësh si historinë e Shqipërisë veriore ashtu dhe të Malit të Zi.
 

---

Enigma e historisë malazeze - rasti i Shasit (3)

Qendra dhe zona përreth
Qendra arkeologjike e Shasit përbëhet kryesisht nga rrënojat e disa kishave mesjetare të shkatërruara dhe një grumbull i paqartë me gjasë ndërtesash të vjetra në majën e kodrës që shtrihen mbi një rrafshinë të hapur, të rrahur nga erërat dhe të mbuluar me shkurre të egra.
Kodra e Shasit ndodhet menjëherë në jug të një liqeni të vogël, të rrethuar nga lehe të mëdha kallamishtesh, Liqenit të Shasit. Toka përreth është e një cilësie të dobët gjysmë karstike, ku vërehen ekonomi të vogla blegtorale në prona që janë ngritur mbi çifligjet e dikurshme të kohës osmane pas Luftës së Dytë Ballkanike në vitin 1913. Në qendër të fshatit më të ulët është një rrënojë e stërmadhe e mbuluar nga barërat dhe shkurret e një shtëpie të vjetër të pashait që, sipas rrëfimeve gojore të vendasve u dogj më 1913, pikërisht në kohën e Luftës së Dytë Ballkanike.
Dhuna shumë e përhapur ishte tipike në këtë trevë nga fundi i periudhës osmane, në mënyrë të veçantë pas vitit 1908, e lidhur kjo me mbështetjen që fiset shqiptare veriore i dhanë revolucionit xhonturk në Stamboll. Treva mbeti e harruar si gjatë Jugosllavisë monarkiste ashtu dhe në atë komuniste, ndërsa kolektivizimi pothuaj nuk e preku; sistemi i zotërimit të tokës në thelb ka mbetur deri në ditët e sotme ai i perudhës së Luftës së Parë Botërore.
 

---

Gërmadha e Katedralës në Shas
Fshati i sotëm i Shasit gjendet mbi rrugën e ngushtë të asfaltuar që shkon midis qytetit të madh bregdetar të Ulqinit drejt Shkodrës në jug. Qendra arkeologjike e Shasit përbëhet kryesisht nga rrënojat e disa kishave mesjetare të shkatërruara dhe një grumbull i paqartë me gjasë ndërtesash të vjetra në majën e kodrës që shtrihen mbi një rrafshinë të hapur, të rrahur nga erërat dhe të mbuluar me shkurre të egra. Fshati i sotëm i Shasit është rreth një kilometër më tej. Ekonomia është e bazuar thuajse tërësisht në rritjen e deleve, ashtu siç ka qenë gjithnjë, ndërkohë që familjet shqiptare kanë një traditë të emigrimit.
Shqiptarët në këtë pjesë jugore të Malit të Zi janë në shumicë dërmuese muslimanë dhe vetëm një pakicë janë katolikë. Kjo përbërje kontraston me pozicionin fare pranë bregdetit dhe me pjesën përtej kufirit në Shqipërinë veriore, ku ka një prani më të madhe katolike. Qyteza e vogël e Vlladimirit (Katërkollës), rreth 2-3 kilometra në verilindje të Shasit, është qendra më e afërt qytetëse. Emri fillestar Vlladimir u rivendos nga komunistët jugosllavë më 1949 pasi ishte thuajse e sigurt lidhja e tij me Shën Vlladimirin, faltorja kryesore e të cilit në rajon ndodhet në Elbasan në Shqipëri. Gjatë sundimit osman ai mbajti emrin Kalkeren dhe ishte një qendër garnizoni osman shumë e vogël mbi rrugën lindje-perëndim që kalon përmes tij duke lidhur Shkodrën me këtë pjesë të bregdetit.
 

---

Gërmadhat mesjetare të Qytetit të Shasit
Kjo trevë është shkelur së pari dhe studiuar me hollësi nga ballkanistja e mirënjohur angleze Meri Edit Durham (Mary Edith Durham) në periudhën Eduardiane. Në përshkrimin e saj të titulluar “Përmes tokave të serbëve” (Through the Lands of the Serb) (1904), ajo thekson vështirësitë e skajshme që hasi në udhëtimin nga veriu i Shkodrës nëpër hapësirat e mëdha moçalishte (para punimeve të sotme për tharjen e tyre) me kalin e saj që çapitej përmes ujërave që shkonin deri në bark të tij. Nuk është ndoshta aspak e çuditshme pse ajo nuk provoi të shkonte afër Shasit ose nuk bëri një shmangie nga rruga kryesore për të vizituar qendrën arkeologjike.
 

 Enigma E HistorisË Malazeze - Rasti I Shasit (5)
Kuptimi i historisë i lidhur me ndryshimet gjeografike
Është e pamundur të kuptosh historinë e njohur të Shasit apo të trevës ose të tentosh një rindërtim të periudhës më të rëndësishme të historisë që tashmë është krejt e errët, pa iu referuar procesit të ndryshimeve të bregdetit dhe brigjeve të këtyre anëve.
Në shekullin XVII, hartat venedikase tregojnë një liqen të dytë të vogël, atë të Sogagnit (Zogajve), në të njëjtën vijë midis liqenit kryesor të Shkodrës dhe liqenit të Shasit (Sfaccio në italisht) dhe ky ka të ngjarë të ketë ekzistuar më përpara. Sogagni duhet të jetë tharë aty nga periudha e vonët osmane dhe tashmë është bërë pjesë e moçalishteve dhe kriporeve përtej Ulqinit.
Në hartat venedikase duket lidhja e drejtpërdrejtë e lumit të Bunës me një kanal të vogël dhe mbi të i një ure, urës së Zornit (Ponte di Zorni) në rrugën Shkodër-Ulqin. Por të gjitha këto janë zhdukur dhe vizitori i sotëm mund të shohë vetëm një varg të ngatërruar kallamishtesh. Është e pamundur të kuptosh historinë e njohur të Shasit apo të trevës ose të tentosh një rindërtim të periudhës më të rëndësishme të historisë që tashmë është krejt e errët, pa iu referuar procesit të ndryshimeve të bregdetit dhe brigjeve të këtyre anëve. Harta në vijim tregon pozicionin e Shasit dhe të rrethinave në raport me bregdetin kryesor - tokat kodrinore që e rrethojnë.
Në antikitet bregdeti i Adriatikut kishte një pamje tjetër, ndërsa një pjesë e tokave që tashmë janë shndërruar në këneta të mëdha në brendësi përgjatë gjithë bregdetit Adriatik në jug deri në veriperëndim të Greqisë ishin të thata. Shasi atëherë ka të ngjarë të ketë qenë fare afër pjesës së lundrueshme për anijet e lashta dhe liqeni i sotëm i Shasit mund të ketë qenë në fakt një gji kënetor i detit. Kodrina e Shasit duhet të ketë qenë lehtësisht e dukshme nga hyrjet detare dhe e ekspozuar ndaj forcave kulturore të shoqëruara me tregtinë, kolonizimin dhe piraterinë bregdetare, ndërsa në periudhën pararomake, cilido vendbanim duhet të ketë qenë një ngulim satelit për mbretërinë Ilire të Gentit me qendër në Shkodër.
Procesi i shndërrimeve bregdetare mund të shihet shumë më qartë në një qendër të rëndësishme si Lissusi i lashtë, Lezha e sotme, disa dhjetëra kilometra më në jug, në Shqipëri, që ka qenë një port romak. Në ditët tona ky qytet është bukur në brendësi dhe i rrethuar nga moçalishte të mëdha në lidhje me detin.
Përgjatë kufirit të sotëm verior Shqipëri-Mali i Zi, lumi më i madh në këtë zonë, Drini, kishte një grykëderdhje mjaft të gjerë dhe më të përhapur sesa tani dhe vërshimet e përrenjve në dimër shkaktonin përmbytje të mëdha. Prandaj dhe vendbanimet njerëzore në afërsi ishin përqendruar gjithnjë mbi një numër kodrash të vogla që ngriheshin mbi këneta.
Prandaj dhe kodra e Shasit me peshkun e saj të bollshëm në liqen ishte një vend tërheqës për banim nga fise të ndryshme që në kohët më të lashta. Fiset ilire filluan të ndërtojnë vendbanime të fortifikuara përgjatë bregdetit nga mesi i shekullit të tretë para erës së re, ndër të cilët Shkodra dhe Lissusi ishin më të rëndësishmet, por të gjitha ishin piketuar për të ruajtur rrugët në brendësi dhe për të siguruar bregdetin për anijet e tyre. Mund të ketë pasur gjithashtu edhe një faltore lidhur me liqenin.
Qendra kryesore e Shkodrës u zhvillua me shpejtësi në shekullin IV p.e.r., ndërsa rritja e qytetit ofroi një treg të mirë për prodhimet ushqimore dhe u shndërrua në një qendër për disa vendbanime të vogla satelite të shpërndara rrotull afërsisë së liqenit. Vendbanimi mbi Shas dhe kodrat aty rrotull sipas të gjitha gjasave ishte tejet i kufizuar, por ai do të ketë shërbyer si një qendër kodrinore mjaft e mbrojtur ku barinjtë dhe grigjat e tyre gjenin strehim gjatë lëvizjeve, pasi ishte një vend i pabanueshëm gjatë muajve me lagështi dhe përmbytjes së tokave përreth.
 

---

ENIGMA E HISTORISË MALAZEZE - RASTI I SHASIT (6)
Shasi: Një histori e kundërshtuar

Një ndryshim rrënjësor ndodhi në Ilirikum gjatë shekullit VI: u shndërrua në një hapësirë të kastrave (kalave), i vendeve të fortifikuara, një nga të cilët mund të ketë qenë Shasi. Sidoqoftë, Shasi është një vend i cili ndeshet me më shumë se një drejtim, sikurse e tregon gjithashtu pozicioni i tij në luftën midis Papatit dhe bizantëve për ta zotëruar atë gjatë periudhës së Mesjetës.

Kufijtë e sotëm na tregojnë shumë pak për historinë e shkuar. Malazezët e ndjekin historinë dhe emrin e tyre deri nga periudha e mesjetës së vonë, por ky kënd i shtetit të ri kishte parë tashmë shumë transformime historike vijuese prej antikitetit e më pas. Romakët e shtrinë sundimin e tyre përtej Adriatikut në shekullin II p.e.r. Kjo pjesë e zonës bregdetare nuk përfshihej në provincën romake të Maqedonisë, por gjatë shekullit I të erës sonë u përfshi brenda provincës së re të Dalmacisë që e kishte kryeqendrën në Salona afër Splitit; kështu ajo tashmë ishte e orientuar drejt veriut dhe bregdetit Adriatik. Por riorganizimet e mëvonshme e përfshinë atë brenda një province të re dhe të vonë romake, në atë të Praevalitana-s, me kryeqendër administrative Shkodrën, duke u kthyer drejt jugut dhe shndërruar në atë që përfundimisht do të bëhej Shqipëria veriore.
Shkodra ishte një qendër qytetëse e vonë romake dhe, pavarësisht kufijve politikë të çdo periudhe, ajo kishte gjithmonë lidhjet e saj natyrore me vendbanimet përreth. Kjo pjesë e bregdetit Adriatik në gjysmën e parë të shekullit VI sundohej nga Ostrogotët, të cilët ishin dyndur nga Italia. Pothuaj asgjë nuk dihet drejtpërdrejt për Shasin para periudhës së vonë mesjetare, pasi nuk ka asgjë të shkruar në të gjitha burimet e hershme të shkruara.
Përveç materialit të vonët dokumentar, ne mbështetemi kryesisht në dëshmitë e dy autorëve mesjetarë, priftit të shekullit XII nga Dukla (Dioclea) dhe Thomas-it të shekullit XIII, kryepeshkop i Splitit.
Është folur që fortifikimet romake/bizantine në Shas përkojnë me punimet e mëdha mbrojtëse të ndërmarra në Ilirikum në kohën e Perandorit Justinian (527-565), i cili bëri edhe luftë kundër ostrogotëve në Itali, por duhet thënë se nuk ka të dhëna të drejtpërdrejta për këtë. Midis periudhave më të errëta është ajo e fillimeve të Mesjetës, kur ndodh shpërbërja e sistemit të vonuar provincial romak dhe vijnë ngulimet e serbëve dhe të tjerëve.
Ndërkohë që shtohej pasiguria, popullsia në të gjithë Ballkanin u zhvendos në qendrat e banuara të fortifikuara nëpër kodra duke bërë të venitet lulëzimi i qendrave qytetëse. Në disa raste ndodhi të fortifikoheshin qendrat e ngritura në vendbanimet më të hershme.
Një ndryshim rrënjësor ndodhi në Ilirikum gjatë shekullit VI: u shndërrua në një hapësirë të kastrave (kalave), i vendeve të fortifikuara, një nga të cilët mund të ketë qenë Shasi. Sidoqoftë, Shasi është një vend i cili ndeshet me më shumë se një drejtim, sikurse e tregon gjithashtu pozicioni i tij në luftën midis Papatit dhe bizantëve për ta zotëruar atë gjatë periudhës së mesjetës.